Duwa sa Sentral

By: ZYMosende (Taga Barangay Magsaysay, Poblacion Mainit)
October 10, 2003

Disyembre nan 1981, gikan nan Manila, nuuli kami nan Mainit kay reunion nan amo pamilya. Tiguyang na sila Lolo Bitoy sanan Lola Tisay. Panahon na isab para mahikit-an nila an mga apo na tagalog. An bakasyon nahimo na permanente na paghuya sa Mainit. Si Daddy taghangjo nan pamilya na mubantay anay sa mga tiguyang sanan ibanan an amo Tita.

Entonces, ako, grade one nan jadto, aja i-transfer nan eskuyla. Nauno na? Hapit na bakasyon, puwede badja jaon? Inday kun uno na magic, nakuha an papeles gikan sa Manila nan nakasuyod pa nan Sentral.

Sakto, Sentral! Amo ini an amo eskuylahan sa elementarya… sa iningles pa, Mainit Central Elementary School. Jaon ini sa Baranggay Magsaysay, mga singko minutos ra panawon gikan sa bayay. Unom ka tuig nan ako kinabuhi dinhi nahilambigit.

Nan uno may labot nan iban para basahon inin ako sugilanon isip isa ka estudyante nan Sentral? Sa iban interesante, sa iban dili. Kun ako pa sa ijo, basa rakan, para ijo mahibay-an. Hala payts.

Si anhin Ma’am Julia Mondano an ako nahimo na adviser sa grade one. Kun sa Manila, tag-isa kami nan inkoranan na may desk, dinhi duha kamo. Sumpay-sumpay pa gajud kay an likod nan amo ingkoranan, desk man nan lain na bata. Duha ka set nan uniform an ako daya, shorts na khaki kun Lunes, Miyerkoles sanan Biyernes, blue isab kun Martes sanan Huybes. Permi jaon paresan nan puti na baro, puti na medyas sanan itom na sapatos. Permi sputing, amo na naglahi sa kahamokan. Labi na Tagalog… mahamok mupansin. Siyempre magana an kahamukan na ilaong labi na gikan sa mga maestra. Pero an mga klasmeyt, pinakamahinumduman nako an sura-sura. Isa ra jaon…”Tagalog puti itlog, malibang pinakurog!” Sa primero waya ako makasabot, so okay ra. Sa nahibayo na ako, nagsugod na ako mabiro.

Pero hilig man badja an mga bata na magsura-sura. Nahilakip na isab dadjon ako. Jadtoy amo klasmeyt na taga Patag, pero sa nadugay ra, nubalhin nan Sanghan. Magbagtas jaon sija kada buntag amo na permi taghuyasan. Inday uno man sab bagan mag mantika man an wayong bisan kun buntag pa. Nan ini na an mga mansurahay… “Mamis, binug-buan owel (oil)!” Makalilipong jaon para sa ija kay jaoy tono… nan mag chorus pa an kabataan, lakip na ako. Si Mamis este si Crisanto, magwala permi, jaoy mahisumbagan. Si Ma’am Mondano intawon, kapulike nan pagbuyag.

Bibo an eskuylahan. Kay kun sa Manila, kinural sanan puro sementado an palibot nan amo eskuylahan, an sa Sentral grabe kadako sanan mahamok maduwaan. Sa atbang nan klasroom jaoy playground na magana an sagbot taglaobg Miligoy, sa unahan jaoy mini forest na puno nan Ipil-ipil, sa likod jaoy bagtok na lupa hamok Lubi-lubi na naglaray. Puwede kami makajagan nan halajo abot bisan gani ngadto sa bukid, basta dili lamang mahadlok.

Nan, pag recess na, bag-o mag alas-dose, o kaha bag-o mag-ala-una, ubin pagkahuman nan klase sa hapon… an amo kalaki, duwa ra gadjud. Amo ray gadjud kalaki nan kabataan. Tungod kay bag-o pa ako waya pa ako makasabot nan iban na duwa. Jadto may ako klasmeyt na napiang. Mosende raba sija pero waya pa nako hikilay-i karadjaw. Bata nan pulis, anhin na isab kuman. Uno di mapiang, didto man sa lujo nagduwa. Bagtok na, madanlog pa an lupa. Inday uno an opisyal na ngayan pero sipa-sipa man an tawag nan duwa. Arang ka bayolente. Upat jaon ka players. Tag duha kada team. An isa tig-babâ gamit an duha ka alima tagsumpay sa may likod para tuntunganan nan tuhod nan ikaduha. An ikaduha, tigsipa, tinungtong an tuhod sa alima sanan naggakos sa liog nan tig-babâ. An matumba, pilde. Kun jaoy matumba, puwede isab na jaon na sab bag-o na team mukontra sa nakadaug. Jadto, an ako klasmeyt na Mosende, nadanlog, dili na man makalihok, ajâ na pagkuhaa gamit an stretcher.

Inday uno, pero bibo man karadjaw na bayolente an mga duwa. Isa sa mga popular an kombat. Pinukuay jaon nan bola na hinimo sa lukay. Isa ra ka bola, an maka-ilog, amoy mamuko. Puwede manlupog anay, puwede isab mamuko deretso. Basta mudeklara na lakip sa duwa, puwede pukuon. Duha ka klase an bola, inupat sanan tinuyo. Inupat kay upat ka lukay an taggamit, tinuyo kay tuyo ka lukay. Mas gahi an tinuyo labi na kun master na an tighimo kay hugot man pagsuksok sanan pagbira nan lukay. Mas paborito isab gamiton an jaon waya pa mubukad na lukay, jaon suod sa ubod, kay maputi san hamis dili musangit sa pagsuksok. Dili man ako mahibayo mudayag nan lubi, sige ra ako pangajo nan para sa ako bola. An iban, marò. Pagka-ilog nan bola, alisdan nila nan ila tag-andam gikan sa bulsa. Mas masakit kay pina-ipitan nan bato an tunga nan bola. Amo na isahay mahuman an duwa kay sinumbagay na man dadjon. Mahibaw-an na gani ini, jaon nay musinggit na “Wayay marcosay!”. Mahamok an lakip permi nan ini na duwa, isahay tagkapin nan baynte ka bata. Pero gamay ra an permi maka-ilog. Kahamokan, adto ra sa lajo amo ra nan nag-posing. Sa waya madugay, labi na pag abot nako nan grade5, nu-asenso na an kombat kay tennis ball na an gamit. Mas masakit, mas deretso an puko, matud pa, mas-hasler an permi muduwa. Nadugangan pa nan kampo-kampo. Kun ka-kampo nimo an naka-ilog, puwede na magpinasahay, adeser ipuko sa kontra. Na ako, igo rakan tan-aw kay kun mabutuyan, basin kabir-an ni Daddy. Mahilakip pagkasabà an nupukò, kun wayay suwerte lakip an maestra ubin an ginikanan nan mga klasmeyt.

Nan, sin-o may waya makaduwa nan ibò? Bayolente isab ini pero depende sa mga manduwaay. Duha ka team. An isa bantay nan kampo, an isa musulong . Wayay limit an makaentra sa kada kampo, basta permi paris an kahamok nan manduwaay. Kung napuyò an sa isa, amo sab sa pikas. Mahibaw-an kun hain an kampo kay ideklara man. Butangan man isab ini nan tsinelas. Isahay, an tanan tsinelas nan manduwaay, adto magtipun-ok. Mahamok stratehiya, ijá -ijá plano, amo ra isab nan intelligence work. An tujò nan musulungay, makasuod sa kampo, sabdon nan alima o sike an tsinelas, nan musinggit nan amo rakay kutob… “ibò!”. Bisan kun isa ray makasulung nan kampo, daug na. Kun jaoy pineriso tungod kay nadakpan, malibre na isab kun maka- ibò. An bantay na grupo, jaoy pinakabantay sa kampo, puwede isa ra, puwede isab mahamok. An iban na miyembro, manlupugay. An madakop, mahimo na pineriso, dili na dadjon makasulong. Ini ná, an sistema nan pagdakop para mahimo na preso. Dili kuntento nan aja ra kaw masabod. Ajá kaw gaksa, mubilang nan 1-2-3 nan dispis musinggit nan “five-ten”. Kun ajá makaik-yas adeser makasinggit nan “five-ten”, dili mapreso. Kun mapreso isab, pahuway, tan-aw rakan sa nagduwa, sige handum na kuntana maka- ibò an ija kaibanan. An pinaka-thrilling na stratehiya an dasdas. Kun mahamok na pineriso, an mga mangabilin, magdungan panulong. Bisan kun mas mahamok an bantay. Pagsinggit nan lider na “dasdas”, dungan dadjon musulong an tanan. Kun hinay an mga bantay, jaoy gadjud maka- ibò na isa.

All-year-round na duwa an sipà- sipà, kombat, sanan an ibò. An kahamokan, uso-uso ra. Inday kun kun-o mauso sanan kun sin-o an magpa-uso. Wayay taglaong na buyan o petsa na mutunga an uso na duwa. Basta mu-uso ra lamang. Isahay muabot nan isa ka buyan... isahay mas dugay.

Isa sa mga pinaka-exciting pero makahadlukay na duwa an paaway nan lawa-lawa. Duha ka lawa ipaaway sa isa ka bikog nan silhig. An mga taga-San Isidro an ako paborito amigohon kay amoy permi jaoy daya na mga magana na lawa-lawa. Didto nako mahibay-an na jaoy maisog na lawa, jaoy isab mga talawan. Bayay-bayay an tawag sa lawa na makuha sa suyod nan bayay. Amo ini an pinaka-talawaners na lawa sa tanan. Permi ra magkumbabit sa tumoy nan bikog. Kun musuud an kontra, grabe ka kusog muturatoy. Sa amo na dili eksperto mandakop, an bayay-bayay ra an madaug-daug. Mahamok an klase nan lawa depende sa kataas nan kuyamoy ubin sa marka sa ija lawas. Mas ganahan kami nan tag-as kuyamoy kay dili dali mabangaan an lawas. Kun taas isab an kuyamoy, dali ra makagupot nan kontra para bayuburan nan ija laway. Kun maputos na nan laway, pildi na an kontra. An ako mahinumduman na na mga marka an marka espada, marka krus, marka zero, sanan marka uno. An mga marka makita-an sa likod nan lawa an iban sa ilayom. Gana isab an inimbento na butangan nan lawa. Bayay ini nan posporo na tagbahin kaunum. Kada bahin jaoy nilingin na papel na jaoy isab takyob. Isa ka lingin, isa ka lawa. An takyob jaoy isab tatak, depende sa marka nan lawa.

Jaoy isab tagtawag na black widow, itom jaon na tag-as kuyamoy sanan grabe kaisog. Panayagsa ra makit-an an camel. Amo bagan ini an panduwa na lawa na may pinakataas na kuyamoy. Grabe isab kaisog amo na panayagsa ra atohan. Tagtawag sija na camel kay jaoy duha ka bukod sa ija likod. Pero an pikahadlokan sa tanan an white lantern. Isahay green an ija kolor, amora nan pentagon an porma nan ija lawas, an duha na kuyamoy sa atubangan doble an katas-on kaysa sa unom na kuyamoy sa ulahi. Dili ini muputos nan laway kay bagan mangurente ra nan kontra. Kun hapit na an kontra, ija kugpaan ini daya banga na amoy ikamatay nan kontra. Ugsa kun dili sigurado an manduwaay, ubin kun medyo ayang-ayang ang isa kay bentahado an kontra, jaoy taglaong na sakdap. Sakdap ra an tawag kun aja ra i-testing an kaisog nan mga lawa sanan dili humanon an duwa. Mamag-sajo lagi kami pagmata sa kadlawon kay dakan mahiabtan na waya pa magtago an mga lawa para dakpon. Ubin kun medyo jaoy nay suga, tan-awon kun jaoy bayay nan lawa, sundon dadjon an mga laway kay-isa didto pasingod man sa katuyugan nan lawa.

Hibayo kamo kun uno an bulhog, 4, 5? Gamiton ini sa duwa nan mga sinsilyo, taglaong tukod-tukod. Aja tukda an ulahi na numero sa tuig na taghimo an sinsilyo. Kun an nakatatak sa sinsilyo 1982... an sakto na tubag 2. Maghatag an nagpatukod nan tuyo ka kapilian. Dili permi numero kay isahay jaoy bulhog ubin tagpaya. Amo na isahay, an ipatukod bulhog, 4, 5! Pero kun an tinuod nan numero 1 (1981), puydi isab na an itubag waya. Mahuyog ini na sugal kay pustahay naman nan kuwarta pero sininsilyo ra isab.

Isa sa mga duwa na dili permanente pero jaoy panahon mu-uso, an holen. Sa lupa ini duwaon. Mahibaw-an na uso na ini kay makit-an an mga lupa na mahamok buslot na lingin-lingin. Mahamok na klase an pagduwa nan holen. Isa an sinurigao. Sa sinurigao, isa ra an buslot sa lupa. Mga pila ka dupa gikan sa buslot jaoy linya para sukdanan. Sa primero, mamagsukod anay, an pinakasuod sa linya amoy una. An una, gikan sa linya, ipa-syut sa buslot an holen. Kun musyut daug na, bayad nan holen an mga kontra. Kundili, an ikaduha mupili nan ija himoon. Puydi mu-syut sa buslot, puydi tirahon an holen nan nakauna. Kahamokan, mutira na holen, kundili hasler mu-syut. Kay kun dili mu-syut, suod na sija karadjaw sa una na manduwaay. Mapilde na dadjon kay matirahan man pag dali. Kun maigo sa primero na pag-tira, puydi sundan nan ikaduha na tira. Kun kaduha na maigo, pilde na, bayad na dadjon na holen. Kun nakatira na an tanan gikan sa linya, balik na isab an pagtira nan primero. Kun pagtira nan bisan sin-o mubalik sa linya, puydi sija manira nan iban o kaha, mu-syut na isab sa buslot. Kun dili, an sunod na isab an mutira. Unahay na singgit na puydi himoon. Kasagaran an una musinggit amo an tirahonon, para mawaya an privilege na mutirahay. “Way standing!” o dili puydi tindog o muluhod bisan kun jaoy nakasalipod. “Way balising!” o dili puydi mubalhin. Jaoy isab iban na mga duwa. Lakip na an Minatin-ao sanan Minanila. An iban dili na ako makahinumdom.

Isahay muuso isab an pitik-pitik. Duwa ini nan lastiko. Duha ra an magkontra. Depende sa sabot kun pila ka lastiko an itaya. Puydi lima, puydi baynti. Puydi pa hangtod puydi pa isayapod. Sabot ra isab kun sin-o muuna paglitik. An makusog mupitik, dali ra makabungkag na sinayapod na mga lastiko. Kun dili pares an mulahi sa sinayapod, imo jaon kuha. Kun pares, adto sa kontra pasingod. An kontra na isab an mupitik. Isahay lisod an porma nan mga lastiko, kun dili nagbayubod, nagtungko sa bato o kaha lain pa na porma. An pagpitik isab, kinahanglan nagdapat sa lupa o sa sayog an imo tudlo. Kun dili, puydi kaw mupintok (tirahon gikan sa ubos paibabaw – sa boxing pa, uppercut) o kaha muhapaw (sa ibabaw mutira na waya magdapat sa sayog an tudlo). Pero puydi ini suplahon para dili nimo magamit. An kontra musinggit nan “way pintok-way hapaw”. Mahibayo kaw nan grabe kahasler an isa sa lastiko kay kinadena ra an ija mga lastiko. Permi dinisplay para hikit-an. Ako kay dili man hasler pero jaoy gihapon kinadena na mga lastiko kay pinalit man ni Mommy tagsa ka ka kahon. Paila isab. Pitik-pitik an sikat na duwa nan lastiko pero jaoy isab iban na klase. Isa sa ako mahinumduman an Target - jaon isangit an mga lastiko sa bikog nan dispis targeton nan ininat na lastiko amo ra nan pana. Sa hapit na ako mag-grade six, nuuso an Dampa. Magsugat kamo pagdampa nan ijo mga lastiko. Kun sin-oy maka-pat-ong nan lastiko sa kontra amoy daug.

Isa sab makapabuslot nan mga lupa an duwa na Bakitubre. Isahay an tawag jaon batikubre o kaha hatom. Duha ka gagmay na sanga an gamit. An isa anak-anak (mga isa ka dangaw) an isa Ina-ina (mga tuyo hangtud upat ka dangaw). Malisod isa-isahon pagsugid an duwa nan batikubre. Kinahanglan nan lahi na pagsuyat. Basta an mapilde, kun uno kalajo an abtan nan pagbunay nan anak-anak, amo sab an ija (o nan ija isa ka team) isinggit nan hatom.

Mahamok pa na duwa an ako nahibay-an sa Sentral. Lakip na dinhi an takyang (gamit an tingga sanan putos nan kendi), taksi (gamit an sarsa na wayay kipi), sud-sod (gamit an tsinelas), sanan chinese garter. Kahamokan duwa nan layaki pero an iban para sa mga babaje.

Sa gawas nan Sentral, hilabi na kun bakasyon, hamok isab ako taghibaw-an na duwa. Lakip na diri an mga bayolente na duwa amo an humboy, pinintikay nan bayagon, sanan gira-gira nan kapajas. Kun buyanon o kaha kun ganahan, jaoy isab mga pambata gadjud na duwa sama sa kekembeng, buyan-buyan, tago-tago, tambolata, bumbero, tikin-tikin, sanan paon-paon.

Sa ako pagsuma-suma, an istorya nan ako kabataan sa Sentral man badja nako makaplagi. Sa mahamok na duwa, ako nakilay-an an mahamok na amigo, ako nahibaw-an an mahamok na kabibo. Sa Sentral badja nako mahibaw-an an lunsay na Minainit nagsugod sa sinultihan, sa pamatasan, sa kultura, sa mahamok na aspeto nan ako kinabuhi isip isa ka Mainitnon.

Kagana lamang.